شهرستان نائین شهرستانی است در استان اصفهان مرکز این شهرستان شهر نائین است. در سال ۱۳۲۷ شمسی نائین رسماً شهرستان اعلام شد و بخشداری آن به فرمانداری تبدیل گشت.
شهرستان نائین وسیعترین شهرستان استان اصفهان و یکی از بزرگترین شهرستانهای ایران است.
نایین از شهرهای ایران باستان و یکی از ولایت‌های پنج گانه استان (کوره) فارس، یعنی پایتخت هخامنشیان بوده است. در زمان گسترش اسلام مردم نایین به این دین گرویدند.
در قرن پنجم ه.ق نایین مانندسایر شهرهای اصفهان مورد توجه قرار گرفت و در زمان حکومت سلطان محمد خدابنده(الجایتو) و غازان خان در نایین آثار با ارزشی چون مسجد بابا عبدالله، عمارت امامزاده سلطان سید علی و مناره مسجد جامع این شهر ساخته شد.
در قرن هشتم در جنگلی که میان ملک اشراف، با امیر مبارزالدین در گرفت و به شکست اشراف انجامید، نایین ومردم آن آسیب فراوان دیدند.
در اوایل قرن دهم ه. ق سران آق قویو نلو در حوالی نایین با یکدیگر به ستیز برخاستند که از رهگذر این جدال‌ها، شهر پریشان شد و ویرانی بسیاردید. در دورۀ صفویان نایین رونق یافت. دراین دوره، باروی شهر مرمت شد و بناهای جدیدی در آن احداث گشت.
در سال 1000ه.ق هنگامی که اصفهان به پایتختی ایران برگزیده شد نایین که در زمانی تابع یزد بود، در محدوده اداری اصفهان جای گرفت.
از وقایع مهم دوران صفویه در نایین دعوای نعتی و حیدری بود که این اختلاف‌ها در عصر مشروطیت همادامه یافت. با سقوط اصفهان به دست افغان‌ها (در سال 135 ه.ق) شهر نایین که بر سررا ه سربازان مهاجم قرارداشت، بسیار آسیب دید ولی بر اثر مقاومت مردم نایین، شهربه دست افغان‌ها نیافتاد، در این زمان گروهی از سادات طباطبایی ساکن اصفهان و زواره به نایین کوچ نمود و در دورۀ قاجار نایین مورد بی‌مهری پادشاهان وقت قرار گرفت. در این دوره نایین سخت آشفته و نا امن گشت زیرا دراین زمان نایین یا صحنه جنگ شیخی‌ها و«بالاسری» ها و یا میدان نزاع‌های حیدری و نعتی بود که در دوره صفویان در تمام شهرهای ایران آغاز گشته و دامن زده می‌شد و همچنین محل تاخت و تاز یاغیانی همچون نایب حسین کاشی بود.
از نایین مردان بزرگ و نامداری برخاسته که هریک در علوم وفنون مختلف جایگاهی بس بلند یافته‌اند و از این رهگذر نایین بخصوص در تاریخ یکصدساله اخیر ایران نقش بسیار زیادی داشته است. از این رو همواره برای این منطقه منزلتی بیش از یک شهرستان معمولی قائل بوده‌اند چنانچه بر اثر خاندان پیرنیا حتی درقانون اساسی پس از مشروطه این شهر ر ا از شرط حد نساب نفوس برای بر خوداری نماینده‌ای مستقل در مجلس شورای ملی معاف کرده بودند. یکی از فرزندان بزرگ این سرزمین دکتر حسین فاطمی است که در نهضت ملی شدن نفت تا آخرین نفس پایمردی کرد و به دکتر مصدق وفادار ماند و جان و سر را در راه آزادی خواهی فدا کرد
تاریخ بنای اولیه شهرنایین به دوران قبل ازاسلام بازمی گردد. صحت این مدعا راعلاوه برنوشته های مورخین و جغرافیا نویسان قدیم، گویش محلی خاص مردم نایین تقویت می کند. این گویش هنوز نیز متداول و مرسوم است. مولف کتاب مسا لک و ممالک فارس را ایالت قدیمی ایران و محل تشکیلات دولت هخامنشی ذکر ﻣﻲکند که دوره ساسانیان و پس از اسلام به پنج ولایت یا استان تقسیم می شده است. که هر قسمت(کوره)نامیده می شد در دوره های ساسانی و پس ازاستقرار اسلام، شهرنایین جزء یکی از این کوره ها به شمار می آ مد. بیشتر پژوهشگرانی که درباره نایین بررسی و تحقیق کرده اند به آبادی و آبادانی آن در ادوار قبل از اسلام اشاره کرده اند . اما در مقدمه کتاب(تذکره سخنروان نائین) شهر نایین شهرکی کاروا ن انداز معرفی شده که قافله ها برای استراحت و فراهم ساختن زاد سفر در آن بارمی انداخته اند. ساربانان نیز شتران خودرا درنایین(هنارگیری)می کرده اند. به هرحال، با مراجعه به منابع مختلف ﻣﻲبینیم نایین درقبل ازاسلام مرکز اداری و خدماتی بخشی ازناحیه یزد بود .
بااستقرار اسلام، در بیشتر شهرهای ایران و ورود این آیین به نایین، شهر نایین موقعیت خود را همچون گذشته حفظ کرد. یکی از نویسندگانی که درقرن چهارم هجری کتاب خود راتألیف کرده است نائین را شهری آباد و پرجمعیت ذکر می کند.
در قرن پنجم هجری ،شهر نایین مانند دیگر شهرهای نز دیک به اصفهان مورد توجه قرار گرفت. در نیمه اول این قرن ناصر خسرو، درسفرمشهورش از نائین عبور کرد و به این شهر اشاره نمود او در سفرنامه اش درباره اوضاع اجتماعی نایین مطلب تازه ای ارائه نکر ده است. به همانگونه که یاقوت حموی نیز تنهابه نقل قولی از اصطخرای اکتفا کر ده است.
در دوران مغول، با روی کارآمدن ایلخانان و حکومت غازان و سلطان((محمد اولجایتو))که پس از تشرف به دین اسلا م به لقب ((خدا بنده )) ملقب شد در نایین نیزتحولاتی به وقوع پیوست. دردوران حکومت این دو ایلخان که با وزارت خواجه رشیدالد ین فضل الله همدانی مقارن است اصلاحات اساسی در اکثر شهرهای ایران به وجود آمد. در این دوران آثار مهم و با ارزشی مانند مسجد بابا عبدالله، عمارت امامزاده سلطان سیدعلی و مناره مسجدجامع در نایین ساخته شد .
در نیمه اول قرن هشتم هجری، ملک اشرف پس از شکست از شیخ ابو اسحاق اینجو در شیراز و فراربه یزد، بیشتر آبادی ها و شهرها ی یزد را خراب کرد و به نایین رسید .
درجنگی که در سال 744 هجری درنایین بین او و امیر مبارزالد ین از امرای آل مظفر به وقوع پیوست ملک اشرف شکست خورد. این جنگ باعث خرابی نایین شد و خلقی عظیم کشته شدند.
دراواخر قرن هشتم هجری، در روزگاری که امیر تیمور خود را برای حمله به شهرهای مرکزی ایران آماده می کرد باردیگر نایین گرفتار درگیری شاه منصور و شاه یحیی مظفری شد، توضیح اینکه در سال793 بین این دو برادرجنگی درگرفت که بیشتر روستاها و قصبات بین اصفهان و یزد و کرمان تخریب شدند .نایین نیز آسیب فراوان دید.
در قرن نهم نیز جنگ و کشتارهائی بین خاندان های آق قو یوفلو و قراقریونلو بوقوع پیوست . نایین بر سر راه شهرهای مهم، مورد نزاع واقع شده بود بنا براین در این درگیری نیز از آسیب و تخریب ها در امان نماند. اما در همین سالها ،دولتشاه سمرقندی در تذکره ای که به نام خود اوست ودرسال892 هجری تالیف کرده ((نا یین را قصبه ای خوش آب و هوا معرفی می کند که بعضی محصولات آن بی نظیر است )).
دراوائل قرن دهم ،بار دیگر جنگی عظیم بین سران اق قویونلو به وقو ع پیوست .محل این نبرد نیز حوالی نا یین بود.به نوشته کتاب احسن التواریخ این جنگ باعث شد تا محمد میرزا آق قویونلو بر فارس استیلا یابد . در دوران حکو مت ترکمانان اق قویونلو ونیزیان از نا یین عبور کردند اما گزارش سفر آنها نکته مهمی از اوضاع نایین رابه دست نمی دهد . بطور کلی از حمله مغول تا ظهور دو لت صفوی، فرامانروا یان مختلفی از ترک و تاتار و ترکمن و سایر نژادها و ملیت ها، در نقاط مختلف ایران به قدرت رسیدند . به طوری که هر قسمت از کشورما دردست خانواده یا طایفه ای بود.
در دوران حکمرانی ایلخانان نایین از اصلاحات و تحولی که در بسیاری از شهرهای ایران آغاز شده بود بی بهر ه نماند. رونق اقتصادی دوره مغول نایین را که در کنار شاه راه خلیج فارس و ری و سلطانیه قرار گرفته بود به صورت شهری پرجمعیت و آباد دراورد .در این زمان و بخصوص درعصر حکومت غازان و سلطان محمد اولجایتو و وزارت خواجه رشیدالدین فضل الله در نائین آثار با ارزشی ساخته شد. برخی از این آثار در عداد بناهای کم نظیر به شمار می روند و نمایانگر پیشرفت معماری اسلامی ایرانی آن عصر می باشند.این رونق و پیشرفت نسبی علاوه بر آن که باعث احداث مساجد و بناهای متعددی گردید اقوام و خانواده های مختلفی را نیز از دیگر شهرهای ایران به نایین سرازیر کرد. از جمله این اقوام، عده ای از امیرزادگان و امراء مغول بودند که به همراه خانواده ها و اقوام و ملازمین خود به نایین آمدند و دراین شهر و روستاها و قصبات اطراف آن ساکن شدند.
درباره نام نایین سخنان بسیارگفته‌اند که همگی سست و بی‌اساس‌اند. از جمله این که گفته‌اند نام نایین از گیاهی باتلاقی به نام «نی» برگرفته شده، یا یهودیانی که از اورشلیم به مشرق زمین کوچانده شدند، این شهر را به یاد موطن خویش بنا کرده و بدین نام خوانده‌اند و... ولیکن آنچه مسلم است عناوینی چون «شهر مساجد»، «قصبه طیبه»، «مدینه العرفا» و... که برای نایینبرشمرده شده نشان دهنده اهمیت این شهر در دوره‌های مختلف تاریخ بوده است.
آب و هوا:شهرستان نایین دارای آب و هوایی کویری است و اختلاف درجه حرارت شب و روز در فصول سال کاملاً محسوس است و بارش آن بسیار کم و تابستان‌ها طولانی و بدون باران است. انارک از بخش‌های شهرستان نایین، دارای آب و هوایی گرم و خشک است روستای نیستانک ازروستای مهم منطفه در کنار جاده نایین – اردستان و بر سر راه ترانزیت تهران– بندرعباس واقع شده است. این روستا در موقعیت بسیار مناسب ارتباطی قرار دارد و جزءاقلیم بیابانی سرد و یا معتدل است و در تابستان‌ها با کمبود شدید آب روبرو است. رودها: منطقه به دلیل شرایط خاص اقلیمی از داشتن رودخانه و چشمه بی بهره بوده و فقط یک رودخانه فصلی کم اهمیت از حدود 5 کیلومتری شمال خور می‌گذرد.
کوه‌های مهم:کوه قابل توجهی در این شهرستان به چشم نمی‌خورد. در بخش انارک تنها کوه نسبتا مرتفع، کوه دره انجیل است که 2438 متر ارتفاع دارد. کوه منفرد عزیز آباد نیز در 5 کیلومتری شمال شرقی روستای نیستانک نیز رشته کوه‌هایی به نام چهار گنبد واقع است.
غارها:درانارک غارهای متعدد وجود که بیشتر آنها ناشناخته مانده فقط غار میله در نزدیک «چاه خربزه» شناخته شده است. در نزدیک چشمه آب قدیمی انارک نیز غاری وجود دارد که درب آن بسته است. ای بسا که اگر آن را بگشایند ناشناخته‌هایی از آن شهر برای باستان شناسان آشکار گردد.
دشت و کویر:بخش عمده شهرستان نایین سرزمینی کویری است که یکی اززیباترین جاذبه‌های طبیعی این شهرستان محسوب می‌شود. در جای جای کویر تپه‌های بزرگ یاز ریگ پدید آمده که هر یک به نامی شهرت دارد. از این جمله آنها ریگ جن یکی اززیباترین و در عین حال خطرناک ترین مناطق کویر است. همچنین صحنه‌های زیبا
وافسون‌گر سراب از جلوه‌های بدیعی است که تنها در این مناطق کویری می‌توان یافت. شب‌های کویر و نیز غروب کویر نیز زیبایی‌های منحصر به خود دارد.
بیشه وجنگل‌ها:درمنطقه کویری نایین جنگل و بیشه به مفهومی که شناخته می‌شود موجود نیست. اما در این سرزمین جنگل‌هایی هست که تنها به این منطقه اختصاص دارند. جنگل تاق و جنگل گز. جنگل‌هایی با زیبایی منحصر به فرد.
تقسیمات کشوریاین شهرستان در حال حاضر شامل دو بخش مرکزی و انارک سه منقطه شهری به نام نائین، بافران و انارک و پنج دهستان می‌باشد.
- بخش مرکزی شهرستان نائین
- شهرنائین
- دهستان کوهستان به مرکزیت روستای بلان.
- دهستان بهارستان به مرکزیت روستای کجان.
- دهستان لای سیاه به مرکزیت روستای هماباد.
- بخش انارک
- شهرانارک
- دهستان چوپانان به مرکزیت روستای چوپانان.
بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان نائین در سال ۱۳۸۵برابر با ۵۵۷۵۵نفر بوده‌است .
جمعیت شهرستان نائین در سال ۱۳۸۳ ۹۸هزار نفر تخمین زده شده‌است. نرخ رشد جمعیت شهرستان نائین در ۶ ساله منتهی به سال ۱۳۸۳، ۱٫۷۶ ٪ بوده‌است.
مسجد جامع نائین یکی از مساجد تاریخی استان اصفهان و از جاهای دیدنی نایین است که آن را با سبک معماری خراسانی بنا کرده‌اند. کتیبه‌های مسجد جامع نائین که با خط کوفی نوشته شده‌اند، جزو زیباترین بخش‌های مسجد هستند. کتیبه‌هایی که روی سردر مسجد حک شده‌اند، از اهمیت بیشتری برخوردارند. این کتیبه‌ها مسجد جامع نائین را از دیگر مساجد متمایز می‌کنند. بنای اولیه مسجد جامع نائین به قرن دوم هجری قمری بازمی‌گردد و قسمت‌های دیگر آن در دوره‌های بعد به بنا افزوده شده است. معماری شبستان مسجد جامع نائین و ستون‌های آن بر زیبایی مسجد افزوده و آن را در زمره برترین مساجد کشور قرار می‌دهد.
مسجد جامع نائین
خانه فاطمی‌ها با قدمتی که به دوره قاجار بازمی‌گردد، از خانه‌های تاریخی و مکان های دیدنی نایین در استان اصفهان است. این خانه در محله نوآباد، مقابل بازار تاریخی شهر نایین قرار دارد.
ازار تاریخی نایین با قدمتی ۷۰۰ ساله یکی از قدیمیترین بازار‌های تاریخی کشور با خصوصیت های منحصر به فرد است.
موزه مردم‌شناسی کویر
ین خانه را جان‌به‌جانش کنی معماری اصیل کویری و هنر زیبای اصفهانی دارد. اگر سری به بخش‌های سنتی و فرهنگی خانه پیرنیا بزنید، با من هم‌نظر می‌شوید. نائینی کهن و کوچک در دل این خانه زنده است. فرهنگ، وسایل زندگی، بافت قدیمی شهر و همه مایحتاج زندگی آن روزها را در این خانه ارزشمند گردآوری کرده‌اند. موزه مردم شناسی کویر 10 بخش اصلی دارد و در هرکدامشان هم مجسمه‌های نمادینی از اهالی قدیم نائین گذاشته‌اند.
فرش دستبافت نایین
